Η ψυχολογία του χρήματος

Ο άνθρωπος είναι κοινωνικό ον, έχει ανάγκη όσο από τις υλικές ανταλλαγές με τους συνανθρώπους του (αγαθά, υπηρεσίες) τόσο και από τις άυλες (επικοινωνία, επιμόρφωση, συναισθήματα). Η οικονομία είναι ένας ισχυρός παράγοντας ο οποίος βοηθάει στην συγρότηση της κοινωνίας και έχει ψυχολογική υπόσταση.

Ας μιλήσουμε για την οικονομία από ψυχολογικής άποψης. Η οικονομία είναι η οργάνωση των συναλλαγών και των κανόνων που την διέπουν. Η μονάδα μέτρησης της οικονομία είναι το χρήμα, όχι τόσο ως χαρτονόμισμα, αλλά ως ιδέα, καθώς η αξία του χαρτονομίσματος μπορεί να ανεβοκατεβαίνει ανάλογα με τις συνθήκες, ενώ η ίδια η ιδέα που αντιπροσωπεύει το χρήμα είναι «αθάνατη».

Όταν επικεντρωνόμαστε στο χρήμα ως χαρτονόμισμα, χάνουμε την ουσία του. Όσα χαρτάκια και αν μαζέψουμε αυτά δεν μας εξυπηρετούν με κανέναν τρόπο εάν δεν τα μετατρέψουμε σε αυτό που θέλουμε (αγορές, κάλυψη υλικών και άυλων αναγκών). Οπότε το χρήμα κινεί τις περισσότερες κοινωνικές μας συναλλαγές, άρα αποτελεί την ενέργεια (η εργασία προσφέρει το χρήμα και μετατρέπεται σε κάλυψη αναγκών, σαν την τροφή που καταναλώνουμε, η οποία μέσα από την καύση της μας δίνει την ενέργεια της ζωής).

Οπότε η επόμενη ερώτηση είναι γιατί κάποιοι έχουν περισσότερο χρήμα, ενώ κάποιοι άλλοι λιγότερο, αφού η κάθε εργασία και η ανταλλαγή υπηρεσιών έχει περίπου την ίδια ή ισάξια κατανομή (για το οκτάωρο που εργαζόμαστε δεν λαμβάνουμε όλοι την ίδια αμοιβή). Εδώ μπαίνει ο ψυχολογικός παράγοντας.

Η ανισότητα παίρνει την μορφή της ιδέας μέσα από τον μύθο που εισχωρεί στην ψυχολογία των ανθρώπων μέσω των πεποιθήσεων. Η άνιση κατανομή του πλούτου εμπεριέχει τις πυρηνικές πεποιθήσεις όπως: «του αξίζουν αυτά που έχει», «αυτοί πρέπει να έχουν αυτά που έχουν», κτλ. Καθώς επικρατεί η λογική της ταύτισης των εννοιών «αξίζω» και «έχω», παρόλο που γενιόμαστε όλοι ίσοι και ισάξιοι, η πυρηνική πεποίθηση «έχω αυτά που αξίζω» δεν μας επιτρέπει να δούμε την σφαιρική εικόνα του χρήματος ως ενέργειας που κινεί την κοινωνία.

Άλλο ένα ερώτημα της κοινωνίας της υπερκατανάλωσης είναι γιατί όσα και να αγοράζουμε, μας προκαλούν στιγμιαία συναισθήματα χαράς και ικανοποίησης, ενώ λίγο αργότερα (ώρες και μέρες), παύει να μας χαροποιεί. Έπειτα προσπαθούμε να βγάλουμε και άλλα χρήματα, να αγοράσουμε ακόμα περισσότερα, αυτό μας χαροποιεί για λίγο και μετά παύει να μας ενθουσιάζει. Και αυτός ο φαύλος κύκλος της απληστίας και της υπερκατανάλωσης δεν σταματάει ποτέ.

Αυτό το γνωστό σε όλους μας φαινόμενο μπορεί να εξηγηθεί λόγω δύο ειδών αξιών. Η διαφορά έγκειται στις δύο διαφορετικές έννοιες που τις ταυτίζουμε λανθασμένα «αγαθό» και «εμπόρευμα». Το εμπόρευμα μπορεί να είναι αγαθό, αλλά το αγαθό δεν είναι πάντα εμπόρευμα, καθώς το εμπόρευνα έχει τον στόχο την πώληση και αγορά, ενώ δεν συμβαίνει το ίδιο στην περίπτωση του αγαθού. Η διαφορά είναι στα δύο είδη αξιών, η ανταλλακτική στην περίπτωση του εμπορεύματος (έχει τιμή, καθώς μπορεί να αγοραστεί και να πουληθεί, π.χ. ρούχα, αυτοκίνητο, κτλ.) και η βιωματική στην περίπτωση του αγαθού (έχει αξία, καθώς δεν μπορεί να αγοραστεί ή να πουληθεί, π.χ. βόλτα στην θάλασσα, ηλιοβασίλεμα, ευχάρηστη συζήτηση με φίλο, κτλ.).

Αυτές οι δύο αξίες, η ανταλλακτική και η βιωματική έχουν τεράστια διαφορά, παρόλο που στην σημερινή κοινωνία όλες οι αξίες αντιλαμβάνονται ως ανταλλακτικές, με αποτέλεσμα να πιστεύουμε λανθασμένα ότι κάτι που δεν μπορεί να πουληθεί με κέρδος είναι άνευ αξίας. Έτσι η κοινωνία με αγορές μετατράπηκε σε κοινωνία της αγοράς, όταν άρχισαν να αγοράζονται και να πουλούνται σχεδόν τα πάντα, στον βωμό του κέρδους και του πλούτου.

Ο Όσκαρ Ουάιτ υποστήριζε ότι ο κυνικός άνθρωπος γνωρίζει τα πάντα για τις τιμές και τίποτα για τις αξίες. Οι κοινωνίες προσπαθούν να παράγουν κυνικούς ανθρώπους. Οπότε χάνουμε την ουσία της ευτυχίας και πέφτουμε στην παγίδα του φαύλου κύκλου της υπερκατανάλωσης. Ενώ, κινηγώντας όλο και περισσότερα χρήματα (τα οποία παρεπιτπώντως σήμερα έχουν ανταλλακτική αξία και όχι βιωματική) για να καλύψουμε τις υπερκαταναλωτικές μας ανάγκες, βυθιζόμαστε στο άγχος και στο στρες. Ως αποτέλεσμα αντί να διευκολύνουμε την ζωή μας, βιώνουμε θλίψη, αγωνία, μελαγχολία και ματαιοδοξία, καθώς χάνουμε αυτά που έχουν βιωματική αξία για μας.

Από την άλλη, αποκτώντας αυτά που έχουν βιωματική αξία μας οδηγούν ένα βήμα κοντά στις πραγματικές μας επιθυμίες και την ευτυχία. Και εδώ προκύπτει το επόμενο ερώτημα, όταν υπάρχει έλλειψη του χρήματος, πώς μπορούμε να το καταναλώσουμε σε αυτά που μας κάνουν πιο χαρούμενους και ευτυχισμένους; Η απάντηση είναι απλή: η αυτοεκπληρούμενη προφητεία όπου η αισιοδοξία κινεί την οικονομία και την ροή του χρήματος, ενώ η απαισιοδοξία φέρνει τον φαύλο κύκλο της παρακμής της οικονομίας. Τι σημαίνει αυτοεκπληρούμενη προφητεία: ότι πιστευόυμε τείνει να επιβεβαιώνεται.

Εάν φοβόμαστε να ξοδέψουμε τα χρήματά μας και τα κρατάμε για μια δύσκολη περίσταση και έτσι αρχίζουν να συμπεριφέρονται όλοι γύρω μας, τότε δεν υπάρχει η ροή του χρήματος. Όταν δεν υπάρχει η ροή του χρήματος, τα χρήματα δεν καταναλώνονται στις αγορές, με αποτέλεσμα να μην παράγονται υλικά και άυλα αγαθά, με αποτέλεσμα τη μη πρόσληψη και την απόλυση του προσωπικού, με αποτέλεσμα την αύξηση της ανεργίας, με αποτέλεσμα να μην κινείται το χρήμα. Αυτός ο φαύλος κύκλος μπορεί να σπάσει εάν επικρατήσει το κλίμα αισιοδοξίας στην αγορά, χωρίς φόβους και ανασφάλειες, ενώ εκεί που υπάρχει η ροή του χρήματος, υπάρχει η άνθηση της οικονομίας.

Αλεξάνδρα Κολέσνικ Ψυχολόγος MSc, ειδίκευση στην Κλινική Ύπνωση με Βιοθυμική Προσέγγιση και στην Γνωσιακή Συμπεριφορική Κλινική Υπνοθεραπεία